Racjonalne planowanie zieleni w obszarach zurbanizowanych w znacznym stopniu przyczynia się do poprawy warunków klimatycznych, gospodarowania wodą opadową, ale także – poprzez jakość urządzonej zieleni – kształtuje zachowania społeczne i kulturowe. Tereny zieleni w miastach mają bezpośredni wpływ na komfort i jakość życia mieszkańców, zarówno na poziomie estetyki, jak i pozytywnego oddziaływania na zdrowie i samopoczucie, m.in. dzięki redukcji stresu, tworzeniu miejsc spotkań i wypoczynku.
Intensywna urbanizacja i nastawienie na maksymalne wykorzystanie terenów miejskich pod zabudowę i rozwój infrastruktury spowodowały, że zieleń została praktycznie całkowicie wyparta z dużych miast, a jedyne obszary zielone zostały ograniczone do parków i małych skwerów. Konsekwencje tych działań odczuwamy w postaci zwiększenia temperatury w miastach, pogorszenia jakości powietrza, czy też podtopień towarzyszących deszczom nawalnym. Przywrócenie zieleni do miast może więc pełnić kluczową rolę w naprawianiu skutków dotychczasowych działań i stopniowym polepszaniu warunków życia w miastach.
Co jednak w sytuacji, gdy większość przestrzeni została już zabudowana lub przykryta grubą warstwą betonu? W pierwszej kolejności należy rozważyć rozszczelnienie tej miejskiej skorupy i w miejscach, gdzie jest to możliwe, wprowadzać nasadzenia zieleni w gruncie. W przypadku dużych drzew możliwe jest zastosowanie specjalnych systemów antykompresyjnych, które zapewniają korzeniom przestrzeń do wzrostu i chronią glebę przed zbytnim zagęszczeniem, dzięki czemu drzewa mogą być sadzone przy jezdniach i pieszych alejach, a ich korzeniom nie grozi zbytnie przeciążenie.
Kolejnym krokiem jest wprowadzanie zielonej infrastruktury tam, gdzie miejsce na zieleń w gruncie jest ograniczone lub jako rozwiązanie wzbogacające. Obecnie rynek oferuje nam całą paletę rozwiązań w zależności od upodobań czy zasobów finansowych:
- Zielone ściany i fasady (lub ogrody wertykalne) – jest wiele rozwiązań pozwalających na zbudowanie pionowego ogrodu, od prostych i niedużych, możliwych do wykonania własnym sumptem, kompozycji z roślin pnących prowadzonych po elewacji, po bardzo skomplikowane systemy zapewniające lepsze walory funkcjonalne.
- Zielone dachy, czyli dachy pokryte roślinnością, możemy podzielić na dachy ekstensywne, o mniejszej miąższości substratu, porośnięte przez rozchodniki, oraz dachy intensywne o grubości substratu powyżej 15 cm. W zależności od grubości substratu i możliwości konstrukcyjnych, dach intensywny może być porośnięty przez np. łąkę kwietną, byliny, krzewy, a nawet drzewa. Zielone dachy tworzą w miejskiej przestrzeni oazy dla ptaków, owadów, a nawet niektórych ssaków, mogą być wykorzystywane jako miejsca rekreacji dla użytkowników budynku. Ponadto zielone dachy retencjonują wodę opadową.
- Urban farming lub ogrody społeczne, czyli przestrzeń przeznaczona na uprawę jadalnych roślin, których pielęgnacją zajmują się mieszkańcy, pracownicy sąsiedniego biurowca czy inni użytkownicy przestrzeni. Miejskie rolnictwo, poza produkcją świeżych produktów żywnościowych dostarcza szeregu innych korzyści, takich jak możliwość rekreacji i wypoczynku wśród zieleni, nowe ukształtowanie krajobrazu, zwiększenie powierzchni biologicznie czynnej w miastach, a także zwiększenie świadomości ekologicznej i nawiązanie bliższych relacji międzyludzkich. Ogrody mogą przybierać formę wydzielonego ogrodu warzywnego, małej szklarni, skrzyń z warzywami i ziołami (dobrym przykładem jest gospodarstwo miejskie Prinzessinnengarten w Berlinie), „drapacza roślin” (wieża złożona z tac, na których uprawia się rośliny), farmy roślin na dachu (inspiracji można szukać w farmie Brooklyn Garage w Nowym Jorku).
Źródło: https://prinzessinnengarten.net/
- Tereny rekreacyjne, np. w towarzystwie miejskich siłowni zewnętrznych, place zabaw, parklety. Kreowanie miejsc do zabawy i relaksu w przestrzeni publicznej może pomóc wprowadzić zieleń i ożywić szare blokowiska czy kompleksy biurowców. Powinno się zacząć od zaprzestania projektowania rozległych brukowych placów/chodników i zwrócenia się w stronę piętrowości, różnorodnych form, naturalnych materiałów i zieleni. Powinniśmy korzystać z przestrzeni, którą mamy, nawet jeżeli jest ona ograniczona. Dobrym przykładem efektywnego wykorzystania miejsca są parklety, czyli obiekty małej architektury miejskiej, wkomponowane bezpośrednio w obszar jezdni lub chodnika. Parklet zajmuje powierzchnię jednego lub dwóch miejsc parkingowych, a sposób jego urządzenia jest dowolny, zależy tylko od jego twórcy. Koncepcja takiego wykorzystania przestrzeni powstała jako odpowiedź na postulaty społeczności, dotyczące braku rozproszonych miejsc do odpoczynku przy ulicach.
- Zieleń mobilna jest doskonałym rozwiązaniem tam, gdzie sadzenie zieleni w gruncie jest niemożliwe (np. z uwagi na zbyt skomplikowaną infrastrukturę podziemną) lub też gdy przestrzeń (np. patio, plac miejski) co jakiś czas musi być wolna od wszelkich przeszkód, takich jak mała architektura czy rośliny, np. podczas wydarzeń kulturalnych, koncertów, obchodów świątecznych. Drzewa w wielkich donicach czy kosze z kwiatami urozmaicą każdą szarą przestrzeń i dadzą ludziom możliwość niezbędnego kontaktu z naturą.
Myśląc o zieleni nie sposób pominąć tak ważnego składnika przyrody, jakim jest woda. Sama zielona infrastruktura często nazywana jest również „zielono-błękitną”, ponieważ w sposób nierozłączny zieleń związana jest z wodą. W literaturze funkcjonuje pojęcie „miasta-gąbki”, czyli miasta odpornego na zmiany klimatyczne, które jest w stanie retencjonować większość wody opadowej przez zapewnienie odpowiednio zaprojektowanych elementów zielono-niebieskiej infrastruktury, takich jak parki, zbiorniki wodne, rowy przydrożne, czy małe elementy wspomagające. Wprowadzenie w mieście takich rozwiązań pozwala na ograniczenie spływu powierzchniowego wody, zwiększa retencję i odciąża kanalizację deszczową. Aby osiągnąć efekt miasta-gąbki konieczne jest przeprowadzenie analizy warunków dla zagospodarowania wód opadowych, której wyniki powinny wpłynąć na planowanie przestrzenne obszaru.
Korzyści mogą przynieść również działania prowadzone na mniejszą skalę. Wprowadzanie rozwiązań wspierających przy budynkach czy wzdłuż ulic może mieć pozytywny wpływ na lokalne warunki wodne, przyczynić się do zmniejszenia powierzchniowego odpływu i zwiększenia lokalnej retencji. Ponadto elementy wodne dostarczają korzyści pozaśrodowiskowych, wpływają pozytywnie na użytkowników przestrzeni, zapewniając atrakcyjne miejsca spotkań i relaksu. Woda kojarzy się ludziom z odpoczynkiem i zabawą, ma właściwości kojące, a także sprzyja integracji społecznej.
Do najbardziej popularnych rozwiązań zalicza się:
- Ogrody deszczowe to nasadzenia w gruncie lub pojemnikach na specjalnie dobranych warstwach filtracyjnych, które zasilane są wodą deszczową z rynny. Celem tych rozwiązań jest odbieranie wody deszczowej, poza tym stanowią ozdobę miasta, mogą też pełnić funkcję ogrodu społecznego. Do takiego ogrodu dobiera się gatunki roślin hydrofitowych, czyli takich, które znoszą okresowe susze i zalewanie oraz mają właściwości oczyszczania wody z zanieczyszczeń, np. turzyca pospolita, kosaciec żółty, nerecznica samcza. Ogród powinien mieć wielkość adekwatną do powierzchni, z której będzie odbierał wodę opadową, przykładowo jeśli nasz dach ma 200 m2, powinniśmy przygotować pojemnik lub ogród w gruncie o powierzchni min. 4 m2.
Źródło: https://vaswcd.org/rain-garden
- Studnie, rowy chłonne to elementy infrastruktury, których celem jest punktowe (studnie) lub liniowe (rowy) odwodnienie terenu. Są wypełnione materiałem przepuszczalnym, takim jak żwir, dzięki czemu woda może infiltrować w głąb gruntu, mogą być również obsadzone roślinnością.
- Niecki filtracyjne są niewielkimi, płytkimi (do ok. 30 cm) zagłębieniami terenu z warstwą żwiru filtracyjnego, porośniętymi roślinnością, w których czasowo gromadzi się woda deszczowa.
- Zbiorniki wodne, oczka wodne, stawy poza oczywistymi walorami estetycznymi i zdolnością retencjonowania wody deszczowej, mogą być również wykorzystywane do chłodzenia adiabatywnego budynku (powietrze zewnętrzne do wentylacji pomieszczeń kierowane jest przez zbiornik z wodą opadową, gdzie ulega ochłodzeniu, natomiast odbieranie ciepła z budynku następuje poprzez wymiennik ciepła).
- Fontanny i place wodne cieszą się dużą popularnością w miastach i są lubianymi miejscami spędzania wolnego czasu. Place wodne w okresach suchych mogą pełnić funkcje miejsc rekreacji, placów zabaw czy też boisk. Podczas deszczu zostają zalane wodą, która stopniowo infiltruje do gruntu. Zlokalizowanie takiego placu w mieście w miejscu narażonym na podtopienia może stanowić skuteczną ochronę przed tego typu zdarzeniami.
- Dostarczanie szerokiego wachlarza usług ekosystemowych, przynoszących korzyści środowiskowe, gospodarcze i społeczne.
- Zwiększenie bioróżnorodności zarówno roślin, jak i zwierząt.
- Poprawa bilansu energetycznego budynków.
- Zwiększenie możliwości retencjonowania wody opadowej (szczególnie ulewnych deszczy) i odciążenie kanalizacji deszczowej.
- Zmniejszenie skutków miejskiej wyspy ciepła.
- Poprawa mikroklimatu.
- Poprawa jakości powietrza, zwiększona absorbcja CO2, ograniczenie pylenia.
- Tworzenie miejsc integracji społecznej.
- Korzyści estetyczne, płynące z wprowadzania elementów zielono-błękitnej infrastruktury.
- Innowacyjność.
- Dla niektórych rozwiązań konieczne jest przeprowadzenie analiz specjalistycznych.
- Konieczne nakłady finansowe.
- Czasem konieczna współpraca z organami wykonawczymi miasta.
https://inspirowaninatura.pl/mobilna-zielen-wjechala-naszych-miast/
https://www.naturalplaygrounds.com
http://www.mwik.bydgoszcz.pl/index.php/component/attachments/download/445
http://sendzimir.org.pl/publikacje/ogrody-deszczowe
http://sendzimir.org.pl/images/zrz-5-pl/ZRZ5_04Woda_w_przestrzeni.pdf
https://www.epa.gov/soakuptherain/soak-rain-rain-gardens
https://www.fundacjafenomen.pl/parklet-dla-lodzi/317-czym-jest-parklet
https://prinzessinnengarten.net/
Wodne miasto czyli „błękitna” infrastruktura jako kapitał miast (2019) Coqui Małachowska. Materiały konferencyjne